Contexto Histórico e Filosófico
A finais do século XIX e comezos do XX, España atravesaba unha etapa de profunda crise e transformación. A perda das últimas colonias en 1898, coñecida como o “Desastre do 98”, provocou unha profunda reflexión sobre a identidade nacional e o papel de España no mundo. Este contexto histórico influíu notablemente no desenvolvemento do pensamento filosófico español, destacando figuras como José Ortega y Gasset e María Zambrano, cuxas propostas da “razón vital” e a “razón poética” respectivamente, ofreceron novas perspectivas para comprender a realidade.
Veremos primeiro algo do contexto español no que ambos autores desenvolveron o seu pensamento, para analizar primeiro o sentido no que Ortega desenvolve a súa proposta de raciovitalismo, para analizar despois a razón poética da súa discípula María Zambrano.
As propostas de Ortega e Zambrano xorden nun contexto de crise e renovación en España. A perda das colonias en 1898 xerou un sentimento de decadencia e a necesidade de redefinir a identidade nacional. Este período viu o nacemento de movementos intelectuais como a Xeración do 98 e a Xeración do 27, que buscaron renovar a cultura española e reflexionar sobre o seu futuro. Filosoficamente, tanto Ortega como Zambrano foron influenciados por correntes europeas como o vitalismo de Bergson e a hermenéutica de Dilthey. Estas influencias leváronos a cuestionar o racionalismo dominante e a buscar novas vías para comprender a realidade, integrando elementos da vida, a historia e a poesía nas súas reflexións.
José Ortega y Gasset: A Razón Vital
José Ortega y Gasset (1883-1955) foi un dos filósofos máis influentes do século XX en España. A súa proposta de “razón vital” busca superar o racionalismo abstracto dominante na filosofía occidental, propoñendo unha razón que se nutre da vida concreta e das circunstancias individuais. Para Ortega, “eu son eu e a miña circunstancia, e se non a salvo a ela non me salvo eu”, subliñando a interdependencia entre o individuo e o seu contexto.
Concepto de Razón Vital
A “razón vital” é un concepto central na filosofía de José Ortega y Gasset, desenvolvido como unha superación da “razón pura” predominante na Idade Moderna, un pouco na mesma liña vitalista do alemán F. Nietzsche. Ortega consideraba que a razón pura (Kant e o idealismo posterior), aínda que eficaz para o avance das ciencias naturais, resultaba insuficiente para comprender a vida humana en toda a súa complexidade. A súa proposta de “razón vital” busca integrar a razón coa vida, recoñecendo que a existencia humana é o punto de partida fundamental para a comprensión da realidade.
Ortega critica tanto o racionalismo, que prioriza a razón abstracta, como o vitalismo, que exalta a vida sen a mediación da razón. A súa “razón vital” propón unha síntese entre ambos, onde a razón está enraizada na vida e é capaz de captar as súas peculiaridades, como a perspectiva individual, a historicidade e a singularidade de cada experiencia.
Un dos elementos fundamentais da “razón vital” é o recoñecemento de que cada individuo ten unha perspectiva única sobre o mundo, influenciada pola súa situación concreta no tempo e no espazo. Isto implica que a verdade non é absoluta e universal, senón que está ligada ás circunstancias específicas de cada vida. Ortega denomina esta postura como “raciovitalismo” onde a verdade está estreitamente vinculada a unha perspectiva. Ademais, a “razón vital” conduce inevitablemente á “razón histórica” xa que a vida é esencialmente cambio e historia. A razón histórica permite comprender a realidade humana a partir da súa construción ao longo do tempo, superando as limitacións da razón moderna que tende a buscar verdades atemporais e universais.
María Zambrano: A Razón Poética
María Zambrano (1904-1991), alumna de Ortega e unha das filósofas españolas máis destacadas do século XX, desenvolveu a súa propia proposta filosófica coñecida como “razón poética”. Aínda que influenciada polo seu mestre, Zambrano afástase da “razón vital” para propoñer unha forma de coñecemento que integra razón e poesía, buscando unha comprensión máis profunda e intuitiva da realidade.
Concepto de Razón Poética
María Zambrano desenvolveu o concepto de “razón poética” como unha vía de coñecemento que transcende a razón puramente lóxica e discursiva, integrando elementos emocionais, intuitivos e poéticos. Esta proposta busca superar a dicotomia tradicional entre razón e emoción, ofrecendo unha comprensión máis completa e profunda da realidade humana.
Zambrano busca superar a razón instrumental, criticando a limitación desta razón vista só como instrumento, que se centra na análise lóxica e na utilidade práctica, argumentando que esta perspectiva é insuficiente para abarcar a complexidade da existencia humana. A razón poética propón unha ampliación do horizonte racional, incorporando a sensibilidade e a intuición como vías lexítimas de coñecemento. Polo tanto, quere integrar filosofía e poesía. Para Zambrano, a poesía non é só unha forma artística, senón tamén unha maneira de acceder a verdades profundas sobre a condición humana.
A razón poética busca un diálogo entre filosofía e poesía, onde a linguaxe poética permite expresar aspectos da realidade que escapan á razón analítica, achegándonos así a un coñecemento intuitivo e simbólico pleno de vida. Coa razón poética, promóvese un tipo de coñecemento que vai máis alá do conceptual, empregando símbolos e metáforas para captar a esencia das cousas. Este enfoque permite unha comprensión máis directa e vivencial da realidade. Como un claro nun bosque (recollendo unha metáfora de Heidegger que Zambrano fai súa), a razón ábrese en Zambrano ao sagrado e ao transcendente: Zambrano sostén que a razón poética facilita o achegamento a dimensións sagradas e transcendentais da existencia, permitindo unha conexión máis profunda co misterio da vida e coa experiencia espiritual.
Vivencia e Integración
Temos polo tanto que abrirnos á vivencia e experiencia. A razón poética enfatiza a importancia da experiencia vivida como fonte de coñecemento. Non se trata só de comprender intelectualmente, senón de sentir e vivir as realidades que se buscan coñecer. Este enfoque recoñece a relevancia do tempo e da memoria na conformación da identidade e na comprensión do mundo, valorando a historia persoal e colectiva como elementos fundamentais do saber.
Zambrano denuncia a tendencia da modernidade a fragmentar o coñecemento en disciplinas illadas. A razón poética procura unha visión integradora que reconcilie as distintas áreas do saber, promovendo unha comprensión holística da realidade. En resumo, a razón poética de María Zambrano propón unha ampliación da racionalidade tradicional, incorporando elementos poéticos, intuitivos e emocionais para lograr unha comprensión máis plena e profunda da existencia humana. Este enfoque busca superar as limitacións da razón instrumental e promover unha visión integradora e vivencial do coñecemento.
A “razón poética” pretende superar a dicotomía entre razón e emoción, propoñendo unha vía de coñecemento que abarque a totalidade da experiencia humana. Zambrano sostén que a poesía ofrece un acceso directo ao ser, permitindo unha comprensión que a razón analítica non pode alcanzar. Esta perspectiva busca reconciliar o pensamento racional coa intuición poética, ofrecendo unha visión máis completa da realidade.
Impacto e Conclusión
As propostas de Ortega e Zambrano tiveron un impacto significativo na filosofía española e internacional. A “razón vital” de Ortega influíu en diversas correntes existencialistas e fenomenolóxicas, mentres que a “razón poética” de Zambrano abriu novas vías para a integración entre filosofía e literatura. Ambos pensadores contribuíron a unha renovación do pensamento filosófico, propoñendo perspectivas que integran a complexidade da experiencia humana e a riqueza da vida concreta.
En conclusión, as propostas da “razón vital” de Ortega y Gasset e da “razón poética” de María Zambrano representan esforzos por superar as limitacións do racionalismo tradicional, propoñendo formas de coñecemento que integran a vida, a poesía e a experiencia concreta. Estas perspectivas ofrecen unha comprensión máis completa e profunda da realidade, recoñecendo a complexidade e riqueza da existencia humana.